Stress kan heel gezond zijn. Stress wil zeggen dat het individu onder druk staat: het werkstuk moet af, de halve marathon moet gelopen worden, de wedstrijd moet gewonnen worden, het recital moet gegeven worden. Er moet een prestatie geleverd worden. Talrijke fysiologische stress-mechanismen dragen daaraan bij. Dan blijkt dat wij meer kunnen dan wij denken te kunnen. Deze stress kan zelfs pijn en andere klachten “wegdrukken”. Dit is gezonde stress waar we behoorlijk blij mee kunnen zijn.
Gevaarlijk of veilig?
In een gevaarlijke situatie (roofdier, oorlog, overstroming, spitsuur) worden alle mechanismen uit de kast gehaald om die gevaren het hoofd te bieden. We ademen sneller, de bloeddruk gaat omhoog, spieren zijn gespannen, onze zintuiglijke alertheid wordt op scherp gezet. We reageren snel en zijn slagvaardig. Ook daar kunnen we heel blij mee zijn: het dient de overleving. Zodra het weer veilig is, normaliseren deze functies weer. Maar wat gebeurt er als het gevaar blijft en het nooit meer veilig wordt? Zijn mens en dier bestand tegen chronische stress?
Falende stressmechanismen
Mens en dier zijn niet tot het onmogelijke in staat. Soms is de situatie emotioneel te heftig zoals bij bloedige taferelen en wreedheden. Soms duurt de stress te lang: het organisme kan niet herstellen. De stressmechanismen falen en talrijke functies in het lichaam raken ontregeld. Mensen ontvluchten de oorlog en nemen grote risico’s om een plek te vinden waar zij veilig kunnen leven. Wij hebben makkelijk praten over oorlogsvluchtelingen. Maar hoe zouden wij eraan toe zijn als we jarenlang onder dergelijke levensbedreigende omstandigheden geleefd zouden hebben?
Bestaat “foute stress”?
In de biologie gaan fysieke en psychische functies hand in hand. Het bedreigde dier is superalert, zijn zintuigen staan op scherp, bloeddruk en ademhaling zijn geactiveerd en het uiterste wordt gevergd van de spieren. Op deze wijze lukt het vaak te ontsnappen aan de aanvaller. Lichaam en geest werken samen. We moeten sterk en slim zijn. In onze “beschaafde” samenleving zijn psychische en fysieke functies echter ontkoppeld geraakt. Wij zijn volkomen gestresst door een falende printer of een verkeerde factuur. Verhoogde bloeddruk en gespannen spieren zijn dan volstrekt zinloos en leiden alleen maar tot een ontregeling van lichaamsfuncties. Dat lichaamsbeweging soms zo goed werkt, komt niet uit de lucht vallen.
Als we de controle verliezen
Onder controle of machteloos? Sommige lastige situaties hebben wij toch onder controle. We doen onze uiterste best en stappen over in Londen of Parijs. Maar hoe is dat in een oorlogssituatie? Je hoort de bommenwerper of tank. Maar wat moet je doen? Waar ben je veilig bij een aardbeving? Verklein je je ontdekkans in de schuilkelder, of juist niet? Bij machteloosheid wordt alles op scherp gezet: een ultieme poging van het organisme om meer informatie te krijgen. Dit kan falen en keert zich dan tegen ons: overgevoeligheid voor omgevingsprikkels en zelfs pijn kan het gevolg zijn. Soms kunnen we dit beïnvloeden door onze doelen lager te stellen. De machteloze modus maakt plaats voor de controle modus en de klachten verdwijnen.
Stress en geheugen
De invloed van stress op geheugen is opmerkelijk. Niet verwonderlijk dat heftige gebeurtenissen een invloed op ons geheugen hebben. De natuur hanteert twee strategieën:
- Soms ontstaat een geheugengat (een “amnesie”): de negatieve ervaring wordt gewist zodat we er niet steeds door gekweld worden.
- Maar soms ontstaat het omgekeerde: de herinneringen dringen zich dwangmatig en ongevraagd op. Dan worden we continu gewaarschuwd: pas op, dit zou zomaar nog eens kunnen gebeuren.
Stress en adrenaline
De leek stelt stress gelijk aan adrenaline. Dat is kort door de bocht, want er zijn veel meer stress-mechanismen. Aan de ene kant zeer snelle mechanismen via ons zenuwstelsel: hartslag, ademhaling spierspanning. Aan de andere kant vele mechanismen die pas op de lange duur gemobiliseerd worden: cortisol, geslachtshormonen, veranderingen in het brein. Feitelijk is, net als bij de Corona-crisis, sprake van een uitgebreid pakket aan maatregelen.
Wilt u meer inzicht in de effecten van (oorlogs)stress op het brein? Het boek Oorlog en brein geeft u meer achtergrondinformatie hierover en is nu verkrijgbaar via iedere (internet-)boekhandel (bijv. bol.com) voor maar € 15.-. De helft van de opbrengst gaat naar War Child.
